Lý Viết Trường, K57 Lịch sử, Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, ĐHQGHN.: NHỮNG TỤC LỆ TRUYỀN THỐNG VÀO SÁNG MÙNG 1 TẾT CỦA NGƯỜI TÀY NÙNG XỨ LẠNG

NHỮNG TỤC LỆ TRUYỀN THỐNG VÀO SÁNG MÙNG 1 TẾT

CỦA NGƯỜI TÀY NÙNG XỨ LẠNG

Xứ Lạng là mảnh đất phiên dậu phía bắc tổ quốc, là mảnh đất sinh sống của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng…

Xứ Lạng mảnh đất có sự giao lưu tiếp xúc mạnh mẽ giữa văn hóa Việt Nam với văn hóa Trung Hoa. Vì nằm ở vị trí nhạy cảm như vậy nên văn hóa Xứ Lạng có những nét đặc sắc và độc đáo riêng. Một trong số đó là tục lệ độc đáo ngày mùng 1 tết nguyên đán.

Tục lấy nước sáng mùng 1 tết.

Sáng sớm ngày mùng 1 tết nguyên đán khi trời còn chưa sáng người Tày – Nùng mang theo vài que hương, chút vàng mã và đôi thùng ra con suối hay chiếc giếng đầu làng để lấy nước đem về. Người Tày – Nùng quan niệm rằng nước suối hay nước giếng buổi sáng đầu năm có sự tinh khiết chưa bị ô uế và mang trong nó sự may mắn nên người Tày – Nùng dùng nước đó để rửa mặt nhằm mong muốn một năm gặp nhiều điều may mắn, phần còn lại đem đun sôi dùng để pha trà tiếp khách.

Người Tày – Nùng coi dòng suối, chiếc giếng là nơi bắt đầu sự sống, nước được dùng làm chày dã gạo, nước theo những chiếc cọn, nước từ suối theo kênh mương đổ về ruộng lúa cằn khô, nước cung cấp tôm, cua, cá nguồn thức ăn tự nhiên cho đồng bào.

Tục lấy gia súc, gia cầm mùng 1 tết.

Cứ mỗi khi năm hết tết đến tôi lại được ông tôi dặn rằng “Ông chuẩn bị ăn hùng [1] rồi năm nay cháu lại đi lấy lợn, gà, vịt nhé” nói xong ông tôi chỉ vào cái lồng nhỏ xíu vừa được làm xong để ở góc nhà.

Thế rồi sáng mùng một tết nguyên đán khi gà vừa gáy ông đã gọi tôi dậy để ra bờ suối lấy gia súc, gia cầm. Tôi cầm đi theo vài que hương, dăm ba chiếc vàng mã ra bờ suối và cắm xuống đó rồi nhặn lấy những hòn đá cho vào chiếc lồng đã chuẩn bị sẵn, hòn to là gà vịt hòn to hơn là lợn là trâu là bò…

Khi đi trên đường người Tày – Nùng thường phát ra những tiếng như: “Cú, cú, cú”[2], “Dú, dú, dú”[3]… như đang gọi gà, vịt về nhà theo mình, họ tin rằng những hòn đá kia mang trong mình linh hồn những con gia súc, gia cầm nên nếu năm đó nhà nào đi lấy thì năm đó nhà đấy sẽ có nhiều gia súc gia cầm. Ngoài ra trên đường đi và về họ không chào cũng chẳng thưa dù gặp người quen hay họ hàng ở trong xóm bởi họ quan niệm rằng nếu mở miệng chào người khác thì gia súc, gia cầm sẽ theo người đó về nhà hay nó sẽ bỏ về rừng về suối chứ không về nhà nữa.

Do có điểm chung là đều ra bờ suối và cầm theo hương vàng mã nên người Tày – Nùng thường kết hợn hai tục này để đi một lần.

Chục năm về trước khi tục lệ này còn phổ biến thì cứ sáng mùng một tết ra bờ suối hay bờ giếng ta sẽ thấy có rất nhiều hương và vàng mã cắm ở hai bên bờ. Thế nhưng vài năm trở lại đây tục lệ này đã mất dần, hiện nay còn rất ít gia đình thực hiện tục lệ này vì thế những que hương và vàng mã cũng đã ít dần bên dòng suối bờ giếng.

Tục thăm và quét dọn thành hoàng làng sáng mục 1 tết.

Tục này thường chỉ có các cụ cao niên trong làng thực hiện vào lúc sáng sớm tinh mơ ngày mùng một tết bởi người Tày - Nùng quan niệm ngày tết con gái không được bước chân vào thành hoàng làng.

Các cụ khi đi sẽ cầm theo chai rượu, “Lì xì”[4] và cây chổi để quét dọn trang hoàng thành hoàng làng.

Tục này thể hiện ước nguyện sống lâu (thọ) của con người, đồng thời cũng thể hiện sự tôn trọng người lớn tuổi vì thành hoàng làng là nơi thành kính tôn nghiêm nên chỉ có các cụ cao niên mới có thể “Xông”[5] đầu tiên.

Tục lệ này bây giờ cũng đang mất dần khi chỉ có các cụ ở tuổi “thất thập cổ lai hi”[6] thực hiện. Tác giả thiết nghĩ đây là một tục lệ đẹp cần phát huy. Tuy nhiên cũng cần bỏ đi cái chưa tích cực như chỉ có con trai mới được đến thành hoàng làng, chính cái tục lệ đó mà đồng bào Tày – Nùng luôn coi trọng “Con trai nối dõi tong đường”.

Tục cũng thành hoàng làng vào ngày mùng 1 tết.

Tục này ở mỗi làng lại thực hiện khác nhau, có làng chọn thời gian buổi sáng khoảng 7h đến 8h, có làng chọn đúng giữa trưa khi qua 12h nhưng cũng có làng lại đi vào buổi chiều, thời gian nào là do quan niệm của từng làng nhưng tựu chung lại vẫn nhằm mục đích.

Cầu mong cho một năm mới mùa màng bội thu, gia súc gia cầm đầy nhà năm mới làm ăn khấm khá hơn năm trước, sức khỏe dồi dào nhà nào chưa có con sẽ sớm có tin vui, nhà nào chưa có con trai sẽ sinh con trai, nhà nào chưa có con gái sẽ sinh con gái và người nào lớn tuổi mà chưa cưới vợ cười chồng năm mới sẽ cưới được vợ được chồng…

Người ta mang theo rất nhiều đồ cúng như bành chưng, khẩu sli[7], bánh khảo, rượu, hương, vàng mã và một thứ không thể nào thiếu đó là con gà trống thiến. Người ta quan niệm rằng con gà nào càng to càng đẹp mã thì năm đó sẽ càng làm ăn thuận lợi vì vậy không ai bảo ai nhà nào cũng cố làm cho con gà của mình đẹp nhất.

Cũng chính những dịp như thế này mà tình làng ngĩa xóm càng có dịp được thể hiện đầy đủ nhất, người ta bỏ qua mọi thù hằn thường ngày để cùng nhau nâng ly rượu xuân chúc nhau năm mới sức khỏe. Những dịp như thế này là nơi để những giá trị văn hóa truyền thống được phát huy như múa sư tử, phát sỏi, hát sli, hát cỏ lảu… lại vang lên.

Đây là một tục lệ vẫn được đồng bào Tày – Nùng phát huy những giá trị tốt đẹp và những hủ tục cũng đang được loại bỏ dần. Hiện nay con gái đồng bào Tày – Nùng đã có thể đến thành hoàng làng vào sáng mùng một tết, đó là một nét đổi mới thể hiện tư tưởng trọng nam khinh nữ đã không còn nặng nề như xưa.

Tục xông đất ngày mùng 1 tết.

Tục lệ này có những điểm chung so với tục lệ xông đất trong Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính. Tuy nhiên nó cũng có những nét đặc sắc như:

Người Tày – Nùng sẽ chọn người xông nhà vào buổi sáng ngày mùng 1 tết trước khi đi thăm thành hoàng làng. Sau khi thăm thành hoàng làng về người ta không còn coi trọng vấn đề xông đất, xông nhà nữa.

Những người già, gia chủ thường sẽ không đi đâu vào ngày mùng 1 và những ngày tết bởi họ phải ở nhà để tiếp khách đến thăm. Nhà họ lúc nào cũng phải mở cửa và luôn sẵn lòng mời mọi người dù quen biết hay không quen vào chơi tết, đồng bào Tày _ Nùng nhà nào càng có nhiều người vào chơi tết thì năm đó càng làm ăn tấn tới.

Văn hóa là nguồn cội của cuộc sống, văn hóa góp phần trang hoàng và làm cho cuộc sống càng đẹp hơn. Tuy nhiên hiện nay có rất nhiều nét văn hóa đang đứng trước nguy cơ mai một dần, yêu cầu đảng và nhà nước cần có biện pháp khôi phục.

Lý Viết Trường

Chùm ảnh, thôn Nà Lệnh thăm thành hoàng làng xuân Quý tỵ 2013.